طاووسی مسرور: استفاده از مضامین ملی در محرم خوب است اگر با «سینه‌زنی» همراه نشود | بازتاب امروز
چند روز پس از آتش‌بس میان ایران و اسرائیل، با آغاز محرم، محمود کریمی نسخه‌ای متفاوت از «ای ایران» محمد نوری را خواند. هیئت‌های یزدی هم بعنوان مثالی مستقل‌تر «ای ایران» بنان را همخوانی کردند. بازتاب امروز در مصاحبه با جبار رحمانی، جامعه‌شناس و مسعود طاووسی مسرور، استاد تاریخ به بررسی این موضوع پرداخته است. هر دو در این مورد توافق داشتند که بازتاب مضامین ملی، سیاسی و اجتماعی در مرثیه‌ها و عزاداری‌ها امری پسندیده است به شرطی که مورد سواستفاده‌ی گروه یا جناح خاصی قرار نگیرد.
سعید طاووسی مسرور نکته‌ای را به سوالات خبرنگار بازتاب امروز اضافه کرد که ترجیح داده شد ابتدای مصاحبه بیاید. او ضمن اینکه طی مصاحبه بارها تاکید کرد آوردن مضامین ملی در هیئات خصوصا در چنین شرایطی کار بسیار خوبی‌ست توضیح داد که بهتر است عمل «سینه‌زنی» خاص مرثیه و عزاداری امام حسین (ع) باشد نه هر موضوع دیگری:
اگر سینه‌زنی با چیزی جز مرثیه‌ی حسین باشد تبدیل به ریتم جلسه می‌شود
ببینید من با همراهی هیئت‌ها با این مسائل کلان کاملا موافقم از جمله اینکه نسبت به جنگ اخیر بی‌تفاوت نباشند، از ایران دفاع کنند، این همبستگی را گسترش دهند و… اما مسئله این است که شعری که مداح می‌خواند باید عزاداری باشد که با آن سینه زده شود و باید در مورد مرثیه ابی عبدالله و اصحاب و یارانشان و مرثیه عاشورایی باشد. این مشکل مختص الآن هم نیست در گذشته هم از شهدای دفاع مقدس یا مدافعان حرم می‌خواندند و سینه‌زنی می‌کردند.
اگر چیزی جز مرثیه‌ی حسین باشد سینه‌زنی به ریتم یا موسیقی جلسه تبدیل می‌شود و این با ماهیت سینه‌زنی منافات دارد.
خب راه‌حل چیست؟! راه حل این است که در آن مجلس عزاداری همانطور که سخنرانی انجام می‌شود شعری هم در مورد ایران و دفاع از ایران خوانده شود. لزومی ندارد که حتما سینه‌زنی انجام شود.
ممکن است بگویند در مداحی مخاطب بیشتری پیدا می‌کند خب در اینجا باز هم می‌شود از ظرفیت شعر استفاده کرد.
ولی در مداحی که قرار است با آن سینه‌زنی انجام شود صرفا مرثیه سیدالشهدا باشد، گاها در میانه‌ی مداحی اشاره‌هایی به مضمونی جز مرثیه‌ی امام حسین می‌شود که عیبی ندارد اما اینکه شعری کلا درباره‌ی جنگ اخیر، رهبری، ایران، شهدا و… خوانده شود و سینه‌زنی انجام دهند بنظرم سینه‌زنی را از ماهیت خودش دور می‌کند و ان را تبدیل به ریتم مجلس می‌کند.
نوحه‌های ملی واکنش وجدان جمعی مذهبی ما بودند
بازتاب امروز: برداشت شما از نوحه‌هایی که پس از رویارویی ایران و اسرائیل باب شد و محتوای ملی داشت چیست؟
جبار رحمانی: به عنوان مقدمه باید دقت کرد که ما آماری نداریم چه تعدادی از هیئات این کار را کرده‌اند اما فارغ از آمارها برای فهم این وضعیت باید این را بدانیم که اصولا هیئت‌ها و نهادهای عزاداری‌ای که ما در ایران برای ایام محرم داریم بخشی از وجدان جمعی گروه‌های اجتماعی در ایران هستند. گروه‌هایی که اعتقادات و سبک دینداری و هویت جمعی مشترک دارند. به تبع این اشتراکات، علقه‌ها و دغدغه‌های مشترکشان نیز در اجتماعاتشان متبلور می‌شود.
این دغدغه‌ها اگر خیلی حاد باشند مصداق بیرونی و عینی دارند و گاهی اوقات نمادین‌تر و سمبلیک‌تر و وجودی‌تر می‌شوند. در یک ماه اخیر اتفاقاتی که در ایران افتاد مسئله‌ی خطر برای ایران و جامعه ایرانی بعنوان یک دغدغه‌ی مشترک مطرح شد.
به همین دلیل بسیاری از این هیئات به آن واکنش نشان دادند و آن را نه فقط تحت عنوان علاقه به وطن بلکه به دلیل به خطر افتادن جامعهی ایرانی در عزاداری‌هایشان آوردند.
این یک واکنش وجدان جمعی مذهبی به یک مسئله‌ی بحرانی و حیاتی جاری در جامعه‌ست. این نشان می‌دهد حیات دینی گروه ها و اقشار جامعه نسبت به مساله های حاد جامعه بشدت حساس است.
کار خوبی بود و جامعه هم از آن استقبال کرد. اگر دغدغه‌های سیاسی حاکمیتی را در متن این اشعار می‌آوردند خیلی بدنه عمومی جامعه استقبالی نمی‌کرد اما چرخش فیلم های این مداحی‌ها تقریبا نشان داد که مردم از این ابداع آیینی و پرداختن به یک دغدغه‌ی جامعهی ایرانی یعنی خطری که وطن را تهدید می‌کند خیلی استقبال کردند.
عزاداری یکی از اشتراکات مذهبی و ملی ماست
سعید طاووسی مسرور: به نظرم اصلِ حرکت، حرکت خیلی خوب و مبارکی‌ست. مجالس عزاداری و هیئات باید با آنچه در بطن جامعه می‌گذرد همراه باشند. اصلاً اصل عزاداری یکی از اشتراکات مذهبی و ملی ماست و بخشی از هویت اسلامی، شیعی و البته ملی ماست.
وقتی کشور مورد تجاوز دشمن قرار گرفته اینکه در هیئات و مجالس، سخنران یا مداحش کلاً بی‌تفاوت باشند و به این مسائل اعتنایی نکنند توجیهی ندارد. واقعا قابل دفاع نیست.
این قسم واکنش‌ها نشان می‌دهند آیین‌های عزاداری بخش بیدار وجدان مذهبی ماست
بازتاب امروز: مزایا و معایب گنجاندن ویژگی‌های سیاسی و اجتماعی زمانه‌مان در نوحه‌ها چیست؟
جبار رحمانی: مزایا و معایبی ندارد. اصولا گفتمان‌های مذهبی یا ساختارهای مذهبی مثل محرم به گونه‌ای سمبلیک هستند که آدم‌ها در یک خوانش آزاد می‌توانند رنج‌ها و دغدغه‌هایشان را در آن بازخوانی کنند. معمولا مسائل کلیدی در آیین‌ها یکسری دغدغه‌های بنیادین اخلاقی و معنوی‌ست. هر انسان در هر گروه و جامعه‌ای در کنه وجودش با این دغدغه‌ها سر و کله می‌زند.
پرداختن به مسائل حاد یک مزیت است که نشان می‌دهد وجدان جمعی حساس، خلاق و آزاد است. علیرغم اینکه سال‌هاست خیلی از نهادهای رسمی تلاش کردند نهادهای مذهبی را در چارچوب‌های خودشان محدود کنند آزاد عمل کردند.
این بار اول هم نیست. در مورد محدودیت‌های حجاب، فسادهای ساختاری درسیاست و… بعضی هیئت‌ها واکنش نشان دادند. این واکنش‌ها نشان می‌دهند آیین‌های عزاداری بخش بیدار وجدان مذهبی ماست. بنظر من مزیت بزرگی‌ست. من عیبی در آن نمی‌بینم.
پس از مداحی کریمی گفتند حکومتی‌ها هم سمت مضامین میهنی رفته‌اند!
عیبش می‌تواند پسینی باشد به این مفهوم که مصادره به مطلوب شود. خوشبختانه هنوز چنین چیزی اتفاق نیفتاده. اولین نمونه‌ای که خیلی دیده شد مداحی آقای کریمی بود. گفتند که حکومتی‌ها هم سمت مضامین میهنی رفته‌اند!
بنظر من اینطور نبود. در مشروطه هم مذهبیون از مشروطه روایتی مذهبی داشتند. مداحی محمود کریمی هم به این معنا نبود که امر مذهبی ما روی وطن منطبق شده یا امر مذهبی ملی‌گرایانه شده باشد. اصلا قرار هم نیست چنین شود. مسئله‌ی مذهبی اصولا ملی‌گرایی نیست.
گنجاندن مضامین سیاسی و اجتماعیِ کلان در نوحه‌ها خوب و گنجاندن منافع فردی و جناحی بد است
سعید طاووسی مسرور: اگر در سطوح کلان این کار را انجام دهیم نه تنها مشکلی پیش نمی‌آید بلکه استقبال هم می‌شود مثلاً در مورد دفاع از کشور، زیر بار ظلم و ستم نرفتن و… خب این‌ها ارزشمند و مایه‌ی همبستگی ما هستند اما اگر این را تنزل بدهیم مثلا به منافع حزبی و جناحی یا منافع فلان آقا و فلان کاندیدا و… فرصت را به تهدید و عامل گسست تبدیل کرده‌ایم.
خط‌کشی براساس منافع جناحی، حزبی و شخصی که اصلا جایی در قاموس دین ندارد و با روح عزاداری و مجالس عزاداری منافات دارد به «خطر» تبدیل می‌شود وگرنه اصل بازتاب مسائل سیاسی و اجتماعی در نوحه‌ها نه تنها چیز بدی نیست بلکه کاملا مطلوب است.
تا جایی هم که من دیده‌ام واکنش‌ها مثبت بود مثالش مداحی آقای کریمی یا مداحی‌های یزدی‌ها.
تشویق یا تقبیح مضامین سیاسی در نوحه‌های محرم تا آنجا که باعث رانت یا سرکوب نشود مشکلی ندارد
بازتاب امروز: چرا این استفاده‌های سیاسی گاهی تشویق می‌شوند و گاهی تقبیح؟
جبار رحمانی: این تشویق‌ها و تقبیح‌ها یا واکنش سایر گروه‌هاست یا واکنش نهادهای متولی. برای مثال به طور تاریخی بخشی از هیئت‌های ما دغدغه‌های حاکمیتی داشته‌اند و نیازهای حاکمیت را دنبال می‌کرده‌اند. این هیئت‌ها از جانب سایر هیئات نفی می‌شدند و گروه مقابل نیز از جانب این گروه طرد و نفی می‌شدند.
این تنوع اتفاقا پویایی نهادی آن است و بنظرم خیلی هم باارزش است. بنابراین این تشویق‌ها و تقبیح‌ها تا وقتی نظر یک هیئت باشد ایرادی ندارد اما اگر این تشویق یا تقبیح منجر به مکانیسم نهادی بیرونی شود دارای اشکال می‌شود. مثلا اگر نهادی بیرونی دخالت کند و باعث رانتی از جانب آن شود یا باعث سرکوب دیگری شود اشکال به وجود می‌آید و خطرناک است.
بنابراین اگر این تشویق یا تقبیح در فضایی آزاد و بین خودِ گروه‌ها باشد ایرادی ندارد اما اگر این تشویق یا تقبیح توسط نهادهای رسمی باعث سرکوب یک گروه و رانت دیگری شود مسئله‌ساز است.
مایه‌ی خوشحالی‌ست که دستگاه‌های رسمی نتوانسته‌اند هیئت را مصادره به مطلوب کنند
در یک قرن اخیر بخش‌های مذهبی جامعه ایرانی در هیئت‌های عزاداری به تحولات جامعه واکنش نشان داده‌اند. به همین دلیل همیشه مانند یک وجدان جمعی بیدار نسبت به مسائل روز واکنش نشان می‌دهد. به این طریق تلاش می‌کند امتدادی از سنت هویت اخلاقی و معنوی باشد.
این وضعیت، دیالکتیکی نرم با واقعیت بیرونی دارد. نه آنقدر به واقعیت تن می‌دهد که از هم بپاشد نه آنقدر فاصله می‌گیرد که بی‌ربط باشد.
هیئت تا وقتی که به مثابه یک نهاد جمعی و بین‌الاذهانی گروه‌های مذهبی ایرانی در نظر گرفته شود پویایی‌ای درونی برای فهم واقعیت بیرونی داشته و دارد. اتفاقا این نشان می‌دهد حیات معنوی و اخلاقی بخش مذهبی و شیعی جامعه ایرانی در قالب هیئت همچنان تداوم دارد. این مایه‌ی خوشحالی‌ست که دستگاه‌های رسمی و نهادی دین نتوانسته‌اند آنطور که می‌خواهند هیئت را مصادره به مطلوب کنند.
روایت‌ها اتفاقا کاملا با روایت نهادهای رسمی متفاوتند مثالش واکنش‌هایی که مثال زدم در مورد سرکوب‌هایی که بخاطر حجاب اتفاق افتاد یا در مورد فسادهای سیستمی و…
ما هیئت‌های مختلفی داریم؛ هیئت‌های انقلابی، هیئت‌های سنتی، هیئت‌های مدنی و مدرن و… این نشان می‌دهد براساس تنوع سبک‌های زندگی جامعه ایرانی و گروه‌بندی جامعهی ایرانی امکان شکل‌های مختلفی از هیئت را داریم. این‌ها با شدت و ضعف‌های مختلفی نسبت به مسائل جامعه ایرانی واکنش نشان می‌دهند.
استفاده از مضامین سیاسی تا جایی که باعث خط‌کشی میان عزاداران نشود مشکلی ندارد
سعید طاوسی مسرور: بسته به تناسب نوحه‌ها با روح مجالس عزاداری‌ست. اگر تناسب داشته باشند تشویق و اگر منافات داشته باشند و موجب گسست و خط‌کشی شوند تقبیح می‌شوند.
البته بعضی جریان‌ها یا رسانه‌ها ممکن است در این مواجهه سیاست‌های دوگانه داشته باشند. به این ترتیب که اگر در هیئات به نفع جریان آن‌ها حرفی گفته شود می‌گویند هیئت نباید سکولار باشد و باید سیاسی باشد اما اگر خلاف آن‌ها حرفی گفته شود می‌گویند هیئت جای این کارها نیست!
بنظرم اگر روی اشتراکات عمومی ما دست گذاشته شود کسی جبهه نمی‌گیرد و تقبیح هم نمی‌کند. قطعاً ایران عزیز پیوند دهنده‌ی خوبی برای همه‌ی ماست. اما اگر روی بعضی مسائل اختلافی دست گذاشته شود خب مسئله‌ساز می‌شود.
انتهای پیام
