چرا گاهی ذهن ما در بیداری کاملاً خالی می ‌شود؟

به گفته‌ی دانشمندان، در حالت بیداری، افکار ما بین محتواهای مختلف جابه‌جا می‌شوند. اما گاهی لحظاتی پیش می‌آید که ذهن خالی از هر محتوای قابل گزارش است؛ به این حالت، خالی شدن ذهن گفته می‌شود.

تاکنون، بیشتر مطالعات درباره‌ی ذهن خالی از روش‌هایی استفاده کرده‌اند که در اصل برای بررسی سرگردانی ذهنی (Mind Wandering) طراحی شده بودند. اما پژوهشگران این مقاله معتقدند که ذهن خالی یک تجربه‌ی مجزا و متمایز است که ویژگی‌هایی چون احساس خواب‌آلودگی بیشتر، کندی ذهنی، و افزایش اشتباهات را شامل می‌شود.

یافته‌های کلیدی درباره‌ی ذهن خالی

آتنا دمرتزی از مرکز تحقیقات GIGA در دانشگاه لیژ بلژیک و یکی از پژوهشگران این مطالعه می‌گوید: ما با مرور حدود ۸۰ مقاله‌ی مرتبط، و تحلیل فعالیت مغزی داوطلبانی که گزارش دادند به هیچ چیز فکر نمی‌کردند، تلاش کردیم این پدیده را بهتر درک کنیم.

مهم‌ترین یافته‌ها به شرح زیر بود:

• افراد به‌طور میانگین ۵ تا ۲۰ درصد از زمان بیداری خود را در حالت ذهن خالی سپری می‌کنند.
• این پدیده دربرگیرنده‌ی مواردی چون وقفه‌های توجهی، اختلال در حافظه، و توقف گفتار درونی است.
• بیشتر در پایان وظایف طولانی و خسته‌کننده، بعد از بی‌خوابی یا ورزش شدید اتفاق می‌افتد.
• در کودکان دارای اختلال بیش‌فعالی/کم‌توجهی (ADHD) بیشتر گزارش شده است.
• ذهن خالی بخشی از توصیف‌های بالینی در اختلال اضطراب فراگیر (GAD) در DSM-5 است و در شرایطی مثل سکته، صرع، آسیب‌های مغزی، و سندرم کلاین-لوین (Kleine–Levin) نیز دیده می‌شود.

فعالیت مغزی در هنگام خالی بودن ذهن

پژوهش‌ها با استفاده از تصویربرداری fMRI و EEG در حالت استراحت، نشان داده‌اند که الگوهای مشخصی از فعالیت عصبی در نواحی پیش‌پیشانی، گیجگاهی و بینایی قبل از ذهن خالی ظاهر می‌شوند.

در زمان خالی بودن ذهن بعد از تمرکز طولانی:

• ضربان قلب و اندازه مردمک چشم کاهش می‌یابد
• فعالیت مغز ساده‌تر و مشابه افراد بی‌هوش می‌شود
• امواج EEG به حالت کند و شبیه خواب می‌رسد
• نواحی خاصی از مغز وارد حالتی می‌شوند که به آن “خواب موضعی (Local Sleep)” می‌گویند.

در مواقعی که از افراد خواسته شد ذهن خود را به صورت عمدی خالی کنند، کاهش فعالیت در نواحی زیر مشاهده شد:

• گیروس فرونتال تحتانی
• ناحیه بروکا (زبان)
• قشر حرکتی مکمل
• هیپوکامپ (حافظه)

ذهن خالی: بازتابی از وضعیت برانگیختگی مغز

پژوهشگران معتقدند که عامل مشترک در حالت‌های مختلف ذهن خالی، به تغییرات در سطح برانگیختگی (Arousal) مربوط است که ممکن است باعث اختلال در حافظه، زبان یا توجه شود.

آن‌ها در چارچوبی پیشنهادی، ذهن خالی را مجموعه‌ای پویای از تجربه‌های فیزیولوژیکی می‌دانند که تحت تأثیر سطح هوشیاری (vigilance) قرار دارند. به عبارتی، در حالت‌های برانگیختگی خیلی پایین یا خیلی بالا، احتمال وقوع ذهن خالی افزایش می‌یابد.

چرا پژوهش درمورد ذهن خالی اهمیت دارد؟